Jakie badania warto zrobić po powrocie z krajów tropikalnych?

Jednak równie istotna jest czujna obserwacja stanu zdrowia po powrocie oraz wykonanie odpowiednich badań kontrolnych, nawet jeśli podróżny czuje się dobrze. Wiele chorób zakaźnych może ujawnić się dopiero po upływie kilkunastu dni lub tygodni od powrotu. Poniżej przedstawiamy analityczne omówienie, jakie badania profilaktyczne zaleca się turystom powracającym z tropików, kiedy najlepiej je wykonać oraz na co zwrócić szczególną uwagę, by wcześnie wykryć ewentualne zagrożenia.

Profilaktyczna kontrola zdrowia po egzotycznej podróży

Nawet bez objawów warto rozważyć badania przesiewowe po powrocie z regionów o podwyższonym ryzyku epidemiologicznym. Zakażenie takim patogenem jak malaria czy schistosomatoza może przebiegać skrycie, a objawy pojawić się dopiero po tygodniach lub miesiącach. Polskie i międzynarodowe wytyczne zalecają, aby po powrocie monitorować swój stan zdrowia przez kilka tygodni, a w razie wystąpienia niepokojących symptomów od razu zgłosić się do lekarza.

Warto podkreślić, że CDC nie wydało formalnych zaleceń rutynowego screeningu osób bezobjawowych po podróży, zwłaszcza krótkoterminowej. Oznacza to, że zakres badań powinien być dostosowany do indywidualnej historii podróży i ekspozycji. Krótki urlop w kurorcie przy zachowaniu środków ostrożności zwykle nie wymaga rozległej diagnostyki, natomiast dłuższy pobyt lub „przygodowe” warunki podróżowania (np. trekking w dżungli, noclegi w terenie, spożywanie ulicznego jedzenia) mogą uzasadniać szersze badania kontrolne. Kluczowy jest szczegółowy wywiad podróżniczy – lekarz powinien wiedzieć, gdzie dokładnie przebywał pacjent, co jadł, w jakich wodach pływał, czy miał kontakty seksualne, ukąszenia owadów, kontakt ze zwierzętami itp. Na tej podstawie specjalista medycyny podróży oceni ryzyko i zaproponuje odpowiednie badania.

Zalecane badania diagnostyczne po powrocie z tropików

Profilaktyczna diagnostyka po podróży obejmuje zarówno podstawowe badania ogólne, jak i testy ukierunkowane na choroby tropikalne, zależnie od potencjalnych zagrożeń. Poniżej przedstawiamy najczęściej zalecane badania:

• Podstawowe badania laboratoryjne: Polscy specjaliści rekomendują po powrocie wykonać kontrolne badania krwi i moczu dla oceny ogólnego stanu zdrowia. Należą do nich przede wszystkim morfologia krwi z rozmazem, która pozwala wykryć np. ewentualną eozynofilię mogącą sugerować infekcję pasożytniczą (choć pamiętajmy, że pojedynczy wynik eozynofilii nie daje diagnozy i często wymaga dalszej weryfikacji). Oprócz tego zaleca się badanie biochemiczne krwi: próby wątrobowe (ALT, AST) w celu wychwycenia uszkodzenia wątroby (np. utajonego wirusowego zapalenia wątroby), kreatyninę dla oceny nerek oraz badanie ogólne moczu. Takie podstawowe testy wykonane w pierwszych tygodniach po powrocie stanowią punkt wyjścia – dają obraz, czy egzotyczna podróż nie odbiła się na kluczowych narządach.

• Badanie kału na pasożyty: Układ pokarmowy jest szczególnie narażony podczas podróży (niestety „zemsta faraona” bywa częstą pamiątką z wakacji). Badanie parazytologiczne kału warto wykonać zwłaszcza wtedy, gdy w trakcie lub po podróży wystąpiła biegunka, bóle brzucha czy utrata wagi, albo gdy dieta była ryzykowna (np. street food, nieprzegotowana woda). Lekarz może zlecić trzykrotne badanie kału w kierunku pasożytów jelitowych, ponieważ niektóre inwazje ujawniają się nieregularnie. W diagnostyce najczęściej stosuje się badanie mikroskopowe próbek kału, czasem wsparte testami antygenowymi lub molekularnymi dla wykrycia konkretnych patogenów. Warto pamiętać, że Entamoeba histolytica (pełzak czerwonki, sprawca amebozy) bywa mylona z niegroźną Entamoeba dispar, więc stwierdzenie cyst pełzaka w badaniu mikroskopowym wymaga dalszej weryfikacji (np. testem antygenowym). Profilaktyczne badanie kału u całkowicie bezobjawowych podróżnych nie zawsze jest rutynowo zalecane (ze względu na koszty i ryzyko fałszywie dodatnich wyników), ale przy dłuższej ekspozycji w złych warunkach sanitarnych – np. wielomiesięczna podróż z plecakiem po wioskach tropikalnych – bywa uzasadnione.

• Badania serologiczne na choroby tropikalne: Wykrywanie przeciwciał we krwi pozwala zdiagnozować niektóre infekcje tropikalne, zwłaszcza te o przebiegu utajonym. Przykładowo badanie serologiczne w kierunku schistosomatozy (bilharcjozy) zaleca się około 3–6 miesięcy po powrocie u osób, które miały kontakt z słodką wodą w regionach endemicznych (np. kąpiel w jeziorze w Afryce). Taki odstęp czasowy jest potrzebny, by organizm wytworzył wykrywalne przeciwciała – zbyt wczesne badanie może dać wynik fałszywie ujemny. Testy serologiczne warto rozważyć także w kierunku innych chorób, zależnie od rejonu podróży i ryzykownych aktywności. Przykładowo, po pobycie w Azji Południowej przydatne może być sprawdzenie przeciwciał przeciwko durowi brzusznemu (Salmonella typhi), a po wizycie w rejonach występowania filarioz – test w kierunku filariozy. U osób wędrujących boso lub narażonych na kontakt z glebą zanieczyszczoną odchodami ludzkimi (np. pracujących przy uprawach ryżu) zaleca się serologię Strongyloides – ponieważ węgorek jelitowy może latami przeżywać w organizmie i uaktywnić się przy spadku odporności. W praktyce, lekarz może zlecić cały pakiet badań po podróży obejmujący m.in. markery takich infekcji jak denga, leptospiroza, WZW A i B, HIV, kiła – zwłaszcza jeśli były ku temu potencjalne ekspozycje (np. dolegliwości gorączkowe w podróży, kontakty seksualne, zabiegi medyczne za granicą). Warto zaznaczyć, że WHO i polskie służby epidemiologiczne wymieniają wirusowe zapalenie wątroby typu A i B wśród głównych zagrożeń dla podróżnych – jeśli ktoś nie był zaszczepiony lub nie ma pewności co do swojego statusu immunologicznego, po powrocie można wykonać badanie anty-HAV IgM (WZW A) oraz HBsAg/anty-HBc (WZW B) celem wykluczenia bezobjawowego zakażenia.

• Specjalistyczne posiewy i testy dodatkowe: W przypadku wystąpienia objawów z określonego układu, zalecane są ukierunkowane badania diagnostyczne. Przykładowo, przewlekłe biegunki skłaniają do wykonania posiewów bakteriologicznych kału i badania w kierunku pasożytów jelitowych. Jeśli pojawił się kaszel lub duszność – lekarz może zlecić RTG klatki piersiowej i badania plwociny, by wykluczyć np. gruźlicę (ryzyko wzrasta po dłuższym pobycie w krajach o wysokiej zapadalności). Przy zmianach skórnych czy trudno gojących się owrzodzeniach po ukąszeniach owadów warto zbadać mikroskopowo wycinki lub aspiraty (podejrzenie leiszmaniozy) lub zastosować testy molekularne PCR. Badania obrazowe (USG, tomografia) zaleca się, jeśli istnieje podejrzenie zmian narządowych – np. USG wątroby przy obawie o ropień w amebozie. Podsumowując, diagnostyka powinna być zindywidualizowana: pakiety badań „po podróży” często grupują testy pod kątem dominujących objawów lub rodzaju ekspozycji (np. pakiet „gorączka po tropikach”, „problemy żołądkowe”, „kontakty seksualne w tropikach”). W razie wątpliwości lekarz chorób zakaźnych dobierze odpowiednie badania na podstawie wywiadu.

Najczęstsze zagrożenia zdrowotne po powrocie z tropików

Po egzotycznych podróżach należy zwracać szczególną uwagę na objawy mogące sugerować następujące choroby zakaźne i pasożytnicze – należą one do najczęstszych zagrożeń zdrowotnych wśród powracających turystów:

• Malaria: Najgroźniejsza z chorób tropikalnych, przenoszona przez komary Anopheles. Występuje w znacznej części Afryki (szczególnie subsaharyjskiej), Azji Południowej i Ameryce Łacińskiej. Może ujawnić się nawet kilka miesięcy po powrocie – zwłaszcza formy wywołane przez Plasmodium vivax/ovale mogą dawać nawroty długo po infekcji. Typowym objawem jest gorączka (często przerywana dreszczami i zlewnymi potami). WHO i CDC podkreślają, że każdy przypadek gorączki po pobycie w strefie malarycznej należy traktować jako podejrzenie malarii, dopóki nie zostanie wykluczona diagnostycznie. Profilaktycznie nie zaleca się rutynowego badania krwi na obecność zarodźców u bezobjawowych podróżnych, ponieważ dostępne testy mają ograniczoną czułość przy niskiej parazytemii. Zamiast tego należy zachować czujność przez ok. 12 miesięcy – w razie niewyjaśnionej gorączki niezwłocznie wykonać rozmaz krwi lub test antygenowy na malarię i poinformować lekarza o odbytej podróży.

• Ameboza (pełzakowica): Choroba wywoływana przez pierwotniaka Entamoeba histolytica, do zakażenia dochodzi drogą pokarmową (skażona woda, żywność). Może przebiegać bezobjawowo lub powodować przewlekłe biegunki, bóle brzucha, krwiste stolce, a powikłaniem bywa ropień wątroby. Większość ciężkich przypadków ujawnia się wkrótce po zakażeniu; bezobjawowe nosicielstwo E. histolytica nie jest częste, choć zdarza się nosicielstwo niegroźnej E. dispar. Z uwagi na potencjalną ciężkość inwazji, WHO i polskie wytyczne zalecają leczyć nawet bezobjawowe infekcje E. histolytica (po potwierdzeniu diagnostycznym), aby zapobiec powikłaniom. U osób z przewlekłymi biegunkami po tropikach badanie kału w kierunku pełzaków jest więc istotne.

• Dur brzuszny (tyfus): Ciężka bakteryjna choroba jelitowa wywoływana przez Salmonella typhi, endemiczna m.in. w Azji Południowej, Afryce i Ameryce Płd. Przenosi się przez brudną wodę lub żywność. Objawia się przedłużającą się wysoką gorączką, bólami brzucha, osłabieniem, czasem charakterystyczną różową wysypką na tułowiu. Jeśli podróżny wraca z przedłużającą się gorączką, należy pilnie wykonać badania (posiew krwi, testy serologiczne) w kierunku duru. Dostępna jest szczepionka na dur brzuszny, jednak nie daje ona pełnej ochrony – dlatego po powrocie z obszarów endemicznych tyfusu trzeba monitorować ewentualne objawy jeszcze przez ok. 2–3 tygodnie (typowy czas wylęgania choroby) i w razie wystąpienia gorączki zgłosić się do lekarza.

• Wirusowe zapalenie wątroby typu A: Tzw. żółtaczka pokarmowa szerzy się drogą „brudnych rąk” – przez zanieczyszczoną żywność i wodę. W tropikach (m.in. Afryka, Azja, Ameryka Płd.) ryzyko zakażenia u nieuodpornionej osoby szacuje się na kilka procent podczas miesięcznego pobytu. Choroba często objawia się dopiero po powrocie – po ok. 2–6 tygodniach od ekspozycji – typowo osłabieniem, nudnościami, bólami brzucha i żółtaczką. U młodszych osób WZW A może przebiegać skąpoobjawowo lub bezobjawowo, dlatego po powrocie z krajów o wysokiej zapadalności warto profilaktycznie zbadać próby wątrobowe (ALT, AST). Znaczne podwyższenie enzymów wątrobowych bez innej przyczyny może sugerować utajone WZW A. Oczywiście najlepszą ochronę daje szczepienie przed podróżą – polskie służby sanitarne zalecają je każdemu turyście udającemu się w tropiki.

• Schistosomatoza (choroba ślimakowa): Pasożytnicza choroba wywołana przez przywry Schistosoma, występująca głównie w Afryce (zwłaszcza subsaharyjskiej, rejon Wielkich Jezior), części Azji i Ameryki Płd. Do zakażenia dochodzi podczas kontaktu skóry z słodką wodą (pływanie, brodzenie w jeziorach, rzekach), w której bytują larwy pasożyta. Wiele osób po ekspozycji nie ma początkowo żadnych dolegliwości; czasem pojawia się tylko wysypka czy lekka gorączka tuż po kontakcie (tzw. pływackie świądy lub gorączka Katayama). Największe szkody Schistosoma wyrządza przewlekle – może uszkadzać wątrobę, jelita, pęcherz moczowy. Dlatego zaleca się każdej osobie, która miała ryzykowny kontakt z wodą w regionie endemicznym, wykonanie badań około 3 miesiące po powrocie: badanie serologiczne w kierunku schistosomatozy, ewentualnie badanie moczu/kału na obecność jaj pasożyta. Wczesne wykrycie infekcji (nawet bezobjawowej) pozwala włączyć leczenie prazykwantelem i zapobiec powikłaniom.

• Denga: Wirusowa gorączka krwotoczna przenoszona przez komary Aedes aegypti i A. albopictus. W ostatnich latach jest najczęściej diagnozowaną chorobą tropikalną wśród polskich podróżnych. Występuje w setkach krajów tropikalnych i subtropikalnych (Azja Południowo-Wsch., Karaiby, Ameryka Płd., Afryka Wschodnia itp.). Okres wylęgania wynosi około 4–10 dni, więc zwykle objawy występują jeszcze w trakcie wyjazdu lub tuż po powrocie. Typowa jest wysoka gorączka z silnymi bólami głowy, mięśni i wysypką. U części osób denga przebiega łagodnie i bywa mylona z grypą. Jeśli jednak powracający z tropików zgłasza się z gorączką i bólem głowy/oczodołów, trzeba wykonać testy (np. szybki test antygenowy NS1, przeciwciała IgM) w kierunku dengi. Nie istnieje specyficzne leczenie dengi, ale ważne jest monitorowanie, gdyż w nielicznych przypadkach może rozwinąć się groźny dla życia zespół wstrząsowy. Profilaktyka polega na ochronie przed komarami – co warto kontynuować do ostatniego dnia pobytu.

• Leptospiroza: Bakteryjna choroba odzwierzęca występująca globalnie (także w tropikach, np. w Azji Południowo-Wschodniej, Ameryce Środkowej). Bakterie Leptospira przenikają do organizmu przez drobne uszkodzenia skóry lub spojówki przy kontakcie z wodą zanieczyszczoną moczem zwierząt (np. w czasie kąpieli w jeziorach, prac rolnych podczas pory deszczowej). Leptospiroza często przebiega jak ostry stan grypopodobny: gorączka, bóle mięśni, czasem zaczerwienienie oczu; w cięższych przypadkach dochodzi żółtaczka i zajęcie nerek (tzw. zespół Weila). Po powrocie z rejonów ryzyka (zwłaszcza jeśli podróż obejmowała spanie pod gołym niebem, przygodne kąpiele w słodkiej wodzie itp.) warto mieć na uwadze tę chorobę. W razie gorączki z bólem mięśni po powrocie należy poinformować lekarza o możliwości ekspozycji – diagnostyka opiera się głównie na testach serologicznych (wykrywających przeciwciała przeciw Leptospira) oraz PCR krwi/moczu. W leczeniu skuteczne są antybiotyki, ale tylko szybkie rozpoznanie pozwala zapobiec groźnym powikłaniom (niewydolności nerek, krwotokom).

(Oprócz powyższych, do listy zagrożeń warto dopisać inne choroby tropikalne – np. żółtą febrę, wściekliznę, chikungunyę, Zika – jednak albo dotyczą one węższych regionów, albo istnieją szczepienia chroniące, więc ryzyko bywa niższe. Zawsze jednak po powrocie należy przekazać lekarzowi pełną listę odwiedzonych krajów – pozwoli to ocenić ekspozycję także na rzadsze choroby.)

Kiedy zgłosić się do lekarza chorób zakaźnych?

Nie wolno zwlekać z konsultacją lekarską, jeśli po powrocie z tropików wystąpią jakiekolwiek niepokojące objawy. Do alarmujących sygnałów należą przede wszystkim:

• uporczywa gorączka (nawet niewysoka, ale trwająca kilka dni),

• biegunka utrzymująca się dłużej niż 5–7 dni lub nawracająca,

• silne bóle brzucha, mdłości, wymioty,

• wszelkie zmiany skórne (wysypki, owrzodzenia, świąd) pojawiające się po powrocie,

• uogólnione objawy osłabienia, przewlekłe zmęczenie, nocne poty.

W pierwszej kolejności można zgłosić się do lekarza rodzinnego (POZ), który na podstawie wstępnych badań zadecyduje o pilności dalszej diagnostyki. W sytuacjach ostrych – np. wysoka gorączka z dreszczami, objawy odwodnienia, zażółcenie białkówek lub podejrzenie ciężkiej choroby zakaźnej – należy niezwłocznie udać się na SOR (szpitalny oddział ratunkowy) lub wezwać pomoc medyczną. Dotyczy to zwłaszcza podejrzenia malarii, zapalenia opon mózgowych czy wścieklizny.

Co istotne, do specjalisty chorób zakaźnych warto wybrać się także wtedy, gdy brak objawów, ale w trakcie podróży doszło do ryzykownej ekspozycji. Przykładowo: jeśli turysta miał przypadkowe kontakty seksualne bez zabezpieczenia, kontakt z krwią lub igłami (np. tatuaż za granicą), czy został ugryziony przez zwierzę, to nie powinien czekać na rozwój objawów. W takich przypadkach może być konieczne wdrożenie profilaktyki poekspozycyjnej – np. podanie immunoglobuliny i szczepionki przeciw wściekliźnie po pogryzieniu małpą, profilaktyka przeciw HIV (PEP) po ekspozycji seksualnej lub zbadanie i ewentualne leczenie profilaktyczne WZW B. Lekarz chorób zakaźnych oceni ryzyko i zastosuje odpowiednie działania zapobiegawcze.

Specjalista medycyny tropikalnej (chorób tropikalnych) dysponuje wiedzą i narzędziami diagnostycznymi ukierunkowanymi na egzotyczne patogeny. W Polsce konsultacje takie są dostępne m.in. w poradniach chorób zakaźnych przy szpitalach wojewódzkich oraz w certyfikowanych centrach medycyny podróży. Ponieważ niektóre choroby tropikalne mogą przebiegać nietypowo lub bezobjawowo, konsultacja specjalistyczna bywa kluczowa dla postawienia właściwej diagnozy i wdrożenia leczenia na wczesnym etapie.

Podsumowując: Profilaktyka nie kończy się wraz z powrotem z urlopu. Po podróży w tropiki warto wykonać podstawowe badania kontrolne (morfologia, bad. biochemiczne, kał itp.) celem wczesnego wychwycenia nieprawidłowości. W razie objawów – nawet pozornie błahych – należy od razu zgłosić się do lekarza i poinformować o niedawnej egzotycznej podróży. Aktualne wytyczne międzynarodowe (WHO, CDC) oraz polskich instytucji (GIS, sanepid) są zgodne: szybka diagnostyka i leczenie chorób tropikalnych po powrocie zapobiega poważnym powikłaniom zdrowotnym. Dzięki świadomości zagrożeń i odpowiednim badaniom „kontrolnym” możemy upewnić się, że z dalekich wakacji przywieźliśmy wyłącznie miłe wspomnienia, a nie groźnego pasożyta czy wirusa.